W niewielkiej odległości od stolicy Małopolski występuje jedna z największych w Polsce populacji puszczyka uralskiego. Tamtejsi leśnicy i ornitolodzy od trzech lat współpracują, by puszczykom, a przy okazji innym sowom, żyło się lepiej.
Nadleśnictwo Niepołomice. Niewielkie, bo liczące 11 tysięcy hektarów nadleśnictwo na pierwszy rzut oka wydaje się niepozorne. Puszcza Niepołomicka, porastająca jego tereny i oddalona o około 20 km na wschód od Krakowa, niewiele ma bowiem wspólnego z powszechnym rozumieniem słowa „puszcza”. Nie jest nieprzebytą gęstwiną rodem z „Władcy Pierścieni”, pełną powykręcanych, malowniczo porośniętych mchem starodrzewów. Położona w widłach Wisły i Raby poszczycić się może jednak urokliwymi borami sosnowymi (ponad połowa powierzchni leśnej), licznymi dębami i olszami. Magiczna, bajeczna część Puszczy położona jest na północy, na terasie zalewowym Wisły, i tam, rzeczywiście, spotkamy mozaikę grądów, śródleśnych łąk i starorzeczy. Południe natomiast porastają monokultury sosnowe, obecnie przebudowywane zgodnie z siedliskiem i wiedzą leśną zdobytą w ostatnich dekadach.
Ten niepozorny kompleks leśny wybrał na swój dom puszczyk uralski. Nie jest tam jednak osamotniony – spośród sowiej braci towarzyszą mu sóweczki, włochatki (aczkolwiek od 2016 roku niestwierdzane), dla których są tworzone strefy ochronne, oraz uszatki i puszczyki zwyczajne. Dla uralskiego stref się nie tworzy, co nie oznacza, że ten gatunek nie jest objęty szczególną opieką leśników. Wręcz przeciwnie. Nadleśnictwo od kilku lat współpracuje ze Stowarzyszeniem Zielony Puszczyk w ramach projektu „Sąsiad Sowa – poznajemy sowy Puszczy Niepołomickiej”. Dzięki dofinansowaniu ze środków gminy Niepołomice, wsparciu Nadleśnictwa Niepołomice oraz w porozumieniu z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Krakowie w pierwszej połowie 2019 roku została zrealizowana inwentaryzacja wybranych gatunków sów. Podczas projektu skupiono się na badaniach terenowych, które otrzymały wsparcie w ramach tak zwanego małego grantu, w szczególności dotyczących dwóch gatunków strefowych: sóweczki i włochatki, a także uszatki zwyczajnej. Niemniej jednak notowano także obecność puszczyków – zwyczajnego i uralskiego.
Inicjatorem projektu był Igor Długosz, ornitolog, przyrodnik i fotograf. W ramach „Sąsiad Sowa” prowadzono liczne prace obejmujące działalność stricte badawczą w terenie, jak i działalność edukacyjną oraz promocyjno-wydawniczą. Stowarzyszenie poszukiwało śladów obecności dorosłych sów oraz piskląt, a także zamontowało dziesięć sztucznych gniazd dla uszatki (wiklinowe kosze) i trzy budki lęgowe dla puszczyka zwyczajnego. Działalność badawcza polegała na prowadzeniu kontroli na wybranych powierzchniach próbnych, reprezentatywnych dla populacji wybranych gatunków sów, w określonych porach dnia i nocy, a wyniki były skrupulatnie notowane na kartach obserwacyjnych. Kontrole polegały na nasłuchu i stymulacji głosowej – puszczano głosy godowe samca – i… słuchano dalej. Sowy, zwłaszcza w okresie godowym, nie mogą milczeć zbyt długo, to nie w ich stylu. Gadatliwość ptaków ułatwia życie ornitologom. To ogólnie przyjęta metodyka badawcza, zalecana przez GIOŚ w stosunku do sów (odpowiednie zezwolenia wydają regionalne dyrekcje ochrony środowiska), jednak Stowarzyszenie ograniczało stymulację głosową do minimum. Nasłuch wystarczał do przeprowadzenia monitoringu, gdyż wybrane gatunki ptaków były wyjątkowo skore do huczenia. Podczas czterdziestu wyjść terenowych stwierdzono pięćdziesiąt osobników sów należących do trzech gatunków: jedenaście sóweczek, piętnaście puszczyków uralskich i dwadzieścia cztery tych zwyczajnych. – Zanotowaliśmy także radosne zdarzenia – pojedynczy lęg sóweczki zwyczajnej z jednym pisklęciem, a następnie lęg puszczyka uralskiego, który doczekał się dwójki piskląt – opowiada Piotr Woś, uczestnik projektu.
Podczas stymulacji głosowej odgrywane są głosy terytorialne samców przez ich odtwarzanie lub naśladowanie. Sprowokowany ptak odpowiada, tym samym zdradzając swoje położenie.
Każdy udany lęg to doskonała wiadomość. W przypadku puszczyka uralskiego, którego populacja na terenie Puszczy Niepołomickiej wynosi 50-60 osobników (25-30 par) w 25 rewirach, przyrost naturalny od kilku lat jest na stałym poziomie, co oznacza, że populacja jest stabilna. W przypadku takich projektów ogromną rolę odgrywa zarządca terenu. Nadleśnictwo Niepołomice zapewnia miejsca bytowania dla sów na powierzchniach zrębowych, gdzie pozostawiane są złomy czy biogrupy starych drzew. Przy młodnikach pozostawia się ich aż 5 proc. Drzewostan jest powoli przebudowywany, na miejscu sosny są sadzone dęby, a tam, gdzie rosną te ostatnie, puszczyki przebywają chętniej. Przyczyna jest prosta – urodzaj żołędzi to urodzaj gryzoni, urodzaj gryzoni zaś sprzyja wzrostowi populacji puszczyków, które się nimi żywią. Puszczyk uralski wymaga obecności półotwartych terenów łowieckich, czyli polan, zrębów i wiatrołomów. – Puszczyk uralski znajduje tu doskonałe miejsce do życia. Jest dosyć dużym ptakiem, więc nie ma naturalnych wrogów (większą sową jest jedynie puchacz niewystępujący w Puszczy Niepołomickiej – przyp. red.), może poza obszarami wzdłuż koryta Wisły, gdzie widujemy drapieżne bieliki – mówi nadleśniczy Nadleśnictwa Niepołomice Łukasz Nowak. – Jako leśnicy jesteśmy dumni, że na obszarze, którym zarządzamy, jest tak duża różnorodność biologiczna. Rzeczywiście – poza bogatą awifauną na terenie Puszczy występują sarny, mnóstwo jeleni, dzików oraz kilkadziesiąt łosi. Nadleśnictwo zarządza także zamkniętym, zachowawczym ośrodkiem hodowli żubrów, gdzie aktualnie przebywa szesnaście zwierząt. A to, jak dodaje nadleśniczy, jest żywym bankiem genów. Piotr Woś ma nadzieję na kontynuowanie projektu. Inwentaryzacja służy nie tylko lepszemu poznaniu rozmieszczenia i liczebności sów, ale również wspiera służby leśne w zakresie monitoringu i ochrony tych gatunków. Wiedza o tym, co huczy w lesie, pozwala dostosować prowadzoną w nim gospodarkę leśną czy wyznaczyć odpowiednie strefy ochronne.
Najciekawsza obserwacja, jaką poczynili uczestnicy projektu, dotyczyła amorów sóweczki, ale w październiku. – Do tej pory nie mamy pojęcia, dlaczego wzięło je na miłostki jesienią. Okres godowy sów przypada na wczesną wiosnę, czasami – choć rzadko – po utracie pierwszego lęgu ptaki przystępują do drugich godów latem. Ale w październiku? Wtedy powinny się skupiać na zajmowaniu terytoriów, a nie na kopulacji – ze zdumieniem wspomina Piotr Woś. Właśnie ten „swój kawałek podłogi” jest dla puszczyków bardzo ważny, gdyż są one, jak określają to specjaliści, ptakami wybitnie terytorialnymi. Ta ich cecha ułatwia nieco sprawę ornitologom, łatwo bowiem za pośrednictwem doświadczonego słuchu oznaczyć rewir ptasiej rodziny. Puszczyki są monogamiczne i, o ile nie owdowieją, łączą się w pary na całe życie. Zajmują naturalne, półotwarte dziuple, często wykorzystują również wierzchołki złamanych drzew, w których tworzą się wypróchniałe wgłębienia. A że na bezrybiu i rak ryba, puszczyk poradzi sobie także w starym gnieździe ptaków szponiastych, jak jastrząb czy myszołów, zadowoli się też opuszczonym budynkiem czy amboną myśliwską albo odpowiedniej wielkości skrzynką lęgową. Dziuple raz zajęte są wykorzystywane wielokrotnie. W Szwecji odnotowano przypadek pary ptaków, która zajmowała tę samą dziuplę przez, bagatela, 34 lata! Obecnie krajowa populacja puszczyka uralskiego koncentruje się na południowym wschodzie Polski. Niewielka ich grupa zasiedla również obszar przy granicy z obwodem kaliningradzkim. W Monitoringu Ptaków Polski liczbę par puszczyka uralskiego oszacowano na 1300-1800. Na szczęście jego populacja wykazuje tendencję wzrostową. Z obserwacji specjalistów od tych nocnych drapieżników wynika, że zagęszczenie populacji wynosi dwie-trzy pary na 10 km2, ale w Puszczy Niepołomickiej gniazda bywają zajęte w odległości 300-1500 m od siebie. – To największa populacja puszczyka uralskiego na nizinach – podsumowuje Michał Wieciech, specjalista służby leśnej w nadleśnictwie. – Cieszę się na współpracę ze Stowarzyszeniem. Wspólnie możemy zrobić dużo dobrego dla tego gatunku.
