Ostrzyca widziana z odległości wygląda jak najprawdziwszy wulkan, a jej kształt przypomina najwyższy szczyt Japonii – Fidżi. Stąd ten nasz bywa nazywany śląską Fudżijamą. Jej strome, stożkowate i zalesione zbocza dominują nad typowo rolniczym otoczeniem. Las w podszczytowych partiach w niczym nie przypomina typowego lasu górskiego. Pod wierzchołkiem znajdują się największe w Sudetach bazaltowe gołoborza, na których rośnie wiele rzadkich roślin.
Ostrzyca (499 m n.p.m., chociaż w niektórych źródłach jest o 2 m wyższa) jest najbardziej znanym wzniesieniem Pogórza Kaczawskiego w Sudetach, a także „Krainy Wygasłych Wulkanów” leżącej mniej więcej pomiędzy Jelenią Górą, Złotoryją i Bolkowem, na obszarze około 1300 km kw.
Niezwykłość tej krainy polega na zgromadzeniu na niewielkiej powierzchni pozostałości około 50 „żywych” w przeszłości wulkanów. Były czynne w trzech różnych okresach geologicznych: kambrze (około 500 mln lat temu), permie (270 mln lat temu) i neogenie (2,5–23 mln lat temu), w którym to właśnie była aktywna Ostrzyca. Swój nietypowy kształt nieregularnego stożka zawdzięcza procesom erozji, które systematycznie niszczyły budujące pierwotnie szczyt skały osadowe. Na tych z czasem oparły się bardzo twarde skały wulkaniczne, przede wszystkim bazalt i bazanit (jego odmiana), będące pozostałością po zastygłej lawie.
Geolodzy przypuszczają, że dawny wulkan był o kilkaset metrów wyższy niż obecne wzniesienie. Wystające na powierzchni skały są w charakterystyczny sposób regularnie spękane, tworząc kolumny o średnicy 20–30 cm. To wynik zmniejszania się objętości lawy w miarę obniżania temperatury i zastygania w kominie wulkanu. Ostrzyca jest tak zwanym nekiem, czyli pozostałością po kominie wulkanicznym, centralnej części dawnego wulkanu.
To wyjątkowe miejsce, które obecnie znajduje się na terenie Nadleśnictwa Złotoryja, chronione było już od 1926 roku, gdyż istniał tam obszar ochronny. Zakazane w nim było zakładanie kamieniołomów oraz niszczenie roślinności, płoszenie zwierząt i polowanie na nie, stawianie tablic i ogłoszeń.
Przedwojenne zapisy nie były respektowane przez działania wojenne, w 1944 roku na Ostrzycy ustanowiono stanowiska artyleryjskie i przygotowano okopy. Wycięto wtedy duże partie lasu, w tym najcenniejsze przyrodniczo podszczytowe fragmenty. Lasy wprawdzie bardzo dobrze się zregenerowały, ale jak na rachubę czasu drzew są one dość młode.
Najcenniejsze pod względem przyrodniczym i geologicznym są podszczytowe partie wzgórza od poziomu około 450 m n.p.m. do wierzchołka na wysokości 501 m n.p.m. Utworzono tam w 1962 roku rezerwat Ostrzyca Proboszczowicka o powierzchni ponad 3,8 ha. 20 lat później wokół niego powołano otulinę – obszar chronionego krajobrazu o takiej samej nazwie. Rezerwat porastają w większości ciepłolubne lasy klonowo-lipowe będące siedliskiem priorytetowym Unii Europejskiej. Ostrzyca jest jednym z dwóch znanych w Polsce miejsc występowania tego typu lasu. Dominującymi drzewami są klon zwyczajny i lipa szerokolistna, w mniejszych ilościach rosną klon jawor, dąb szypułkowy i lipa drobnolistna. Zbiorowisko to związane jest ze stokami o mocnym nachyleniu od 30 do 50 stopni i dużą ilością rumoszu skalnego oraz glebami szkieletowymi, czyli zawierającymi dużą ilość kamieni i żwiru z wystającymi w wielu miejscach skałami.
Występują tam także zbiorowiska grądów środkowoeuropejskich. Niższe partie, gdzie nie sięga rezerwat, porastają różnego typu lasy liściaste i mieszane. Masyw Ostrzycy otaczają żyzne ziemie wykorzystywane rolniczo. Urodzajność zawdzięczają powolnemu, ale stałemu dostarczaniu żyznych składników mineralnych przez erodujące zasadowe bazalty, z których zbudowane jest wzniesienie.
Drugim cennym siedliskiem przyrodniczym są bazaltowe gołoborza pod samym wierzchołkiem. Ze względu na dobre nasłonecznienie rosną na nich różne zbiorowiska roślinności nieleśnej. Są to zbiorowiska trawiaste, ciepłolubnych muraw pannońskch, mszyste i paprociowe. Na górne partie gołoborzy wkraczają leśne zbiorowiska świetlistej dąbrowy z charakterystycznymi dość niskimi i powyginanymi dębami szypułkowymi. W rezerwacie stwierdzono 260 gatunków roślin, w tym wiele chronionych lub rzadkich. Są to na przykład: rosnące w lasach lilia złotogłów, buławnik mieczolistny i miodownik melisowaty oraz zasiedlające gołoborza: zanokcica północna, zanokcica górska, paprotnica krucha czy ciemiężyk białokwiatowy.
Międzynarodowe znaczenie nadało mu utworzenie na powierzchni 74 ha siedliskowego obszaru Natura 2000 o nazwie, a jakże, Ostrzyca Proboszczowicka.
Na wierzchołek wulkanu prowadzi szlak turystyczny zbudowany w połowie XIX wieku z 445 bazaltowych schodów. Na szczycie znajduje się znakomity punkt widokowy na Sudety, a także wychodnie skalne z bazaltu. W niższych partiach wyznaczonych jest kilka tras rowerowych o różnych stromiznach i stopniu trudności.
