Sercem i rozumem

Całkiem niedawno mieszkający pod Warszawą znany dziennikarz sportowy zamieścił na jednym z portali społecznościowych pełen emocji post alarmujący o tym, że w sąsiedztwie jego domu trwa rzeź lasu.
Sprawę niemal od razu udało się wyjaśnić, argumenty warszawskich leśników o tym, że to planowy zabieg, w  wyniku którego pozyskiwane jest drewno, dziennikarz przyjął do wiadomości. Mało tego, potrafił w  autoironiczny sposób przyznać się do pomyłki i wyśmiać samego siebie. W filmiku na YouTube opowiedział o tym, że ma w  domu drewnianą podłogę, drewniane schody i drewniany stół, a w trakcie swoich internetowych relacji siedzi przed opalanym drewnem kominkiem tylko po to, żeby ładniej się prezentować. Okazało się, że znany dziennikarz, tak jak wielu z nas, lubi otaczać się drewnem, ale niekoniecznie przyjmował do świadomości, że pochodzi ono z wyciętych drzew.
Czy takie oderwanie się od realności jest wynikiem dzisiejszego stylu życia? A może rozwiązanie tej zagadki kryje się gdzie indziej, jeszcze głębiej?

WINNE EMOCJE

Dr Paweł Boguszewski, neurobiolog, kierownik Pracowni Metod Behawioralnych w  Instytucie Nenckiego, wskazuje, że za to wszystko odpowiedzialne są emocje, z którymi nierozerwalnie związane jest nasze odbieranie świata. – Są naszym podstawowym mechanizmem mózgowym, który jest konieczny do przeżycia i tworzy nasz system motywacyjny – tłumaczy naukowiec. Najbardziej podstawowe emocje, czyli przyjemność i lęk, są bazą, na której nadbudowujemy kolejne. – Nawet jeśli mamy ten nasz wspaniały rozum, to on i  tak opiera się na fundamencie z  mózgu emocjonalnego. I to powoduje, że kiedy pojawia się rozdźwięk pomiędzy emocjami a rozumem, zwykle to one biorą górę i potrafią go przyćmić – dodaje Boguszewski. Nic więc dziwnego, że często tak właśnie dzieje się w przypadku tematów związanych z przyrodą.
Edukatorzy leśni często pytają na zajęciach prowadzonych z dorosłymi o ich uczucia względem wilków. Nietrudno się domyślić, że dla większości wilki to piękne, mądre i cenne zwierzęta. Kiedy jednak pada kolejne pytanie o to, czy chcieliby w  ich sąsiedztwie mieszkać, rękę podnoszą nieliczni. Dlaczego coś, co wywołuje nasze pozytywne emocje, jednocześnie budzi nasz lęk? Paweł Boguszewski tłumaczy, że emocje są tzw. siłą nieuświadomioną. Oznacza to, że nie wiemy, jak się zachowamy w danej sytuacji, dopóki się w niej nie znajdziemy. – Weźmy za przykład niedźwiedzia polarnego, największego drapieżnika lądowego na świecie. Kiedy oglądamy film przyrodniczy, to ten „misio” budzi naszą sympatię. Jednak gdyby na nas szarżował, nie mielibyśmy skrupułów, żeby go unieszkodliwić – tłumaczy naukowiec.
Dualizm ten wynika z faktu, że kiedy bodziec jest daleko od nas, to nasz mózg nie musi wykonać żadnego wysiłku, aby na niego zareagować. – Wtedy uruchamiają się w nas pozytywne emocje, ten miś czy wilk jest fajny, miły. Natomiast w momencie, kiedy ten bodziec jest bardzo blisko, to zmienia się jego wartościowanie – wyjaśnia Boguszewski. Dlatego nasze emocjonalne deklaracje mogą się w pewnym momencie rozjeżdżać z realnym zachowaniem. – To też jest naturalny mechanizm. Z  jednej strony chętnie przyjmujemy społecznie akceptowalne postawy, z drugiej zaś, jeśli mamy ponosić ich koszty, to zaczynamy obliczać, czy rachunek ryzyka jest dla nas korzystny – mówi naukowiec.

STRACH I PODZIW

Przykład podejścia do zwierząt pokazuje, że nasze postrzeganie świata jest często bardzo oderwane od rzeczywistości i świadczy o kompletnym niezrozumieniu praw przyrody. To zjawisko szeroko omawiane w publikacjach naukowych, ale przede wszystkim filozoficznych. Z pomocą w zrozumieniu pewnych zależności przychodzi dr Jacek Lejman, filozof zajmujący się etologią, socjobiologią, ekologią i etyką środowiskową. – Rozbieżność w postrzeganiu dzikich zwierząt wynika z myślenia totemicznego, zawartego wciąż w naszej naturze – tłumaczy. Dla społeczeństw pierwotnych ważne były zwierzęta silne, inteligentne, budzące zarazem podziw i strach. To właśnie podziw i strach są przyczyną sympatii i obawy przed np. wilkami.
– Weźmy za przykład heraldykę czy współczesne emblematy i  przydomki klubowe. Mamy tu wilki, niedźwiedzie, pumy, tygrysy. Myślę, że jest to ta część natury ludzkiej, która pozostaje niezmienna, a która mieści się w połączeniu podziwu i  strachu – mówi filozof. – Dzisiejszy świat jest rozdwojony między przemysłowym mordowaniem zwierząt a  ich ochroną. Ludzie ciągle mają w sobie dość powierzchowny ekologizm. Po prostu uwielbiamy chronić te zwierzęta, które są ładne lub rzadkie, a mamy w mniejszym poważaniu te, które są pospolite lub brzydkie – kończy.

(PSEUDO)NAUKA

Jesteśmy więźniami naszego pochodzenia i  naszych emocji. Nawet gdy staramy się sobie jakoś ten świat racjonalnie tłumaczyć, nasz mózg wpada w  pułapkę. – Jako gatunek jesteśmy bardzo ułomni poznawczo, ale w jakiś sposób próbujemy poznać otaczający nas świat. Najlepszą na to metodą, jaką wymyśliliśmy, jest metoda naukowa – wskazuje Paweł Boguszewski.
To nauka pozwala odsiewać myślenie życzeniowe i błędy poznawcze, przewidywać przyszłość i kierować naszymi poczynaniami. Boguszewski wskazuje jednak, że metoda ta wymaga… wysiłku. – Trzeba być też gotowym do porzucenia własnego ego, swoich poglądów, przyznania się do tego, że się mylimy. A to nie jest proste – mówi. Ta trudność jest według niego przyczyną powstawania teorii pseudonaukowych. Jako przykład podaje dziecko, któremu trzeba wytłumaczyć, że ma posprzątać swój pokój. – Łatwiej mu zrozumieć historię o Świętym Mikołaju, który za karę nie przyniesie prezentu, niż fakt, że sprzątanie jest społecznie akceptowalne. Proste wytłumaczenia są miłe i chwytliwe, a w naszej naturze leży pewne lenistwo umysłowe – tłumaczy. – Kiedy szybko, w prosty sposób mogę dojść do w miarę dobrego rozwiązania, to wolę nie poświęcać zbyt dużo czasu na szukanie innych – dodaje neurobiolog.
A co z modną ostatnio personifikacją przyrody? Czującymi drzewami? Krwawiącymi kłodami drewna? Co leży u  przyczyn takiego myślenia? – Empatia to zrąb naszej cywilizacji, który pozwolił nam stworzyć grupy. Homo sapiens charakteryzuje się zdolnościami społecznymi, a żeby je mieć, to najpierw należy zrozumieć drugą osobę. Robimy to po to, żeby być dla niej miłym lub też ją oszukać – mówi. – Podświadomie rozszerzamy to także na przedmioty i  zjawiska. Stąd właśnie biorą się te żywe drzewa i kamienie oraz wizja żywej przyrody, która ma duszę – kończy.

O LESIE BEZ LASU

Przytoczone przez filozofa i  neurobiologa słowa znajdują swoje odbicie w przeprowadzonych przez PBS wynikach badań, które pokazują to, jak ludzie odbierają lasy. Pojawia się obraz Polaka, który nieczęsto odwiedza las, nie ma z nim kontaktu, a jego wiedza na temat procesów tam zachodzących i gospodarki leśnej jest niewielka. W kontrze do tego coraz częściej interesuje się on przyrodniczymi zagadnieniami, nie gromadzi jednak wiedzy i doświadczeń ani ich nie weryfikuje, zdając się na opinię innych. Dlatego coraz częściej bazuje na emocjach, a nie na faktach.
Zajmująca się od lat edukacją przyrodniczo -leśną Magdalena Frączak z Wydziału Leśnego Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie zaznacza, że kontakt z lasem oraz informacje o  nim są coraz bardziej dostępne, jednak nie przekłada się to bezpośrednio na zrozumienie praw rządzących przyrodą. – W moim mniemaniu leśnicy są sami trochę temu winni, bo przez lata mówili o tym, co jest w lesie ładne, piękne, opowiadali o  rzadkich roślinach i  zwierzętach, które są chronione, a  w  niewłaściwy sposób informowali o gospodarce leśnej, o drewnie, które przecież nam jest potrzebne – mówi. – Obudzili się kilka lat temu, za późno reagując na zmianę świadomości i  potrzeb społeczeństwa – dodaje.
Trudno się z tym nie zgodzić. Jeszcze pokolenie dzisiejszych sześćdziesięciolatków do lasu chodziło jedynie po grzyby, opał czy owoce lasu. Dzisiejszy człowiek oczekuje tego, że w lesie znajdzie swobodę, spokój i wytchnienie pośród starych drzew. A te są przecież wycinane. Powstaje z nich m.in. tak bardzo cenione przez ekologicznie nastawionych mieszkańców miast drewno. – Myślę, że ludzie żyją w świecie oderwanym od natury. I tu dopatrywałabym się tego, że nie zdają sobie sprawy, skąd pochodzą drewno czy papier, które ich otaczają. Chodzi zwłaszcza o młodsze pokolenia – mówi Frączak. – Zachłysnęliśmy się tym wszystkim, co do nas przybyło, a oderwaliśmy się od prostego życia. Sięgamy chętnie do ideologii leave no trace czy zero waste, a przecież poprzednie pokolenie połowę życia stosowało te ideały w praktyce, bo chociażby torebkę po cukrze wykorzystywało się ponownie. To było normalne – dodaje. Czy jest nadzieja na to, że opisywana tendencja się odwróci? Frączak widzi ją w młodych ludziach, którzy chociażby w Krakowie wychodzą z różnymi przyrodniczymi inicjatywami. – Zaczyna się w nich budzić świadomość – mówi. – Ja marzę o tym, że w końcu zaczniemy prawdziwą pracę z dziećmi, chociażby w leśnych przedszkolach, które na zachodzie Europy są już wpisane w system edukacji – dodaje i ostrzega przed tym, że pokolenie dzieci niechodzących do lasu będzie jeszcze bardziej odrealnione niż dzisiejsi trzydziestolatkowie. – Nie nauczymy się cenić ani drewna, ani lasu, jeśli nigdy nie będziemy z nim obcować – kończy.