Na potężnym bloku skalnym widać tropy kilku dinozaurów. Są tak dokładne, że dostrzec można fakturę łusek pokrywających gadzie nogi, a nawet złamane pazury, zadrapania i kontuzje. – To zastygłe w skale chwile z ich życia. Jeden się poślizgnął, inny odpoczywał – wyjaśnia dr hab. Piotr Szrek z Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego.
W zagubionych na granicy Mazowsza i świętokrzyskiego niewielkich Borkowicach dokonano odkrycia na skalę globalną. Na skałach jak na filmowej kliszy został zachowany świat dinozaurów z niesamowitymi detalami. – Niezwykłość odkrycia polega na tym, że możemy z bardzo dużą dokładnością poznać ich życie, dietę, a nawet zachowania – tłumaczy naukowiec.
Powrót do przeszłości
Borkowice to mała miejscowość koło Przysuchy na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej. Do tej pory życie płynęło tutaj spokojnym, wręcz leniwym torem. Tak było aż do odkrycia tropów dinozaurów na terenie wygaszanej kopalni gliny. Teraz o niebywałym odkryciu mówi nie tylko cała Polska, lecz także świat. Bo jest co podziwiać. Przełomowego odkrycia dokonali w lipcu ubiegłego roku geolog z Państwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Grzegorz Pieńkowski oraz dr Grzegorz Niedźwiedzki ze szwedzkiego Uniwersytetu w Uppsali.
W kopalni iłów ceramicznych położonej na terenie dzierżawionym od radomskiego Nadleśnictwa Przysucha znaleziono dziesiątki tropów dinozaurów. – Borkowice rozbiły bank. Liczba odnalezionych śladów przekracza jakiekolwiek znane przykłady z Polski i świata – mówi dr Piotr Szrek.
Na niedużym obszarze, liczącym zaledwie kilka hektarów, wydobyto prawie dwieście potężnych bloków skalnych, na których zachowały się stopklatki z życia dinozaurów. – To prawdziwa kapsuła czasu, która ukazuje nam świat sprzed 200 milionów lat. Możemy zobaczyć, jak te wielkie gady się poruszały, jaką miały wielkość łap, czym były pokryte ich nogi. Mamy doskonale zachowane ślady odpoczywających i żerujących dinozaurów. Możemy nawet wyliczyć, z jaką prędkością chodziły – ekscytuje się dr Szrek.
Mimo że upłynął ponad rok od okrycia tropów, zespół badaczy nadal nie zakończył wstępnego etapu opracowywania materiałów. Naukowcy wciąż gromadzą skamieliny, skanują tropy w 3D, opisują znaleziska. Ten trwający proces katalogowania świadczy o zawiłości i skali słynnego na cały świat odkrycia.
Laguna pełna dinozaurów
Paleontolodzy zastanawiają się nad tym, co sprowadziło tak wiele dinozaurów w jedno miejsce. Na razie nie wiadomo, czy był to przesmyk, którym mogły się przedostać przez morskie wybrzeże z jednej części lądu na drugą, czy może w tej okolicy uchodziła do morza rzeka, a one przychodziły tutaj napić się wody oraz żerować. Niewykluczone również, że było to miejsce spotkań godowych. Spekulacji jest wiele. Z pewnością dokładniejsze badania pomogą wyjaśnić tę zagadkę. – Można sobie wyobrazić wybrzeże podobne do dzisiejszego wybrzeża Morza Bałtyckiego, gdzie występowały jeziorzyska oraz ujścia rzek. Dwieście milionów lat temu było ono porośnięte bogatą roślinnością, której ślady również się zachowały. To właśnie dzięki roślinom będziemy w stanie odtworzyć dietę dinozaurów roślinożernych. Spróbujemy odpowiedzieć również na pytania o to, jaki wówczas panował klimat – tłumaczy dr Szrek. – Odczytamy to z fragmentów dużych pni, skamieniałych liści oraz zachowanych ziaren pyłku. Mikroskamieniałości roślinne są bardzo ważne dla datowania takich znalezisk – dodaje naukowiec.
W zachowanych kamiennych blokach są widoczne także skamieniałe ślady skorupiaków i mięczaków. To one, jako menu, były obiektem zainteresowania dinozaurów. Jedno jest pewne. W Borkowicach zachował się cały wczesnojurajski łańcuch pokarmowy, a na jego czele stały ogromne gady.
Wszystkie tropy z Borkowic są wypukłe. To normalne zjawisko związane z procesem geologicznym. Łapa dinozaura, zatapiając się w miękkim podłożu, zostawiała dołek. Na stwardniałe błoto morze lub rzeka naniosły kolejne warstwy piasku. Po milionach lat i piasek stwardniał, stając się piaskowcem, a iły się obsypały. Odlewy gadzich nóg na dolnych powierzchniach ławic piaskowców prezentują cenne detale. Patrząc na taka łapę, widzimy ją niejako od dołu. – Koledzy żartują, że pewnie to było ostatnie, co widział żuk, zanim na niego nadepnął dinozaur. Na tych odlewach są zachowane poduszki palcowe, ślady pazurów i łusek. Te prehistoryczne gady zostawiły nam całą autostradę swoich tropów – opowiada z zachwytem dr Piotr Szrek.
W Borkowicach, oprócz śladów ogromnych gadów, znaleziono również ich kości. To dość unikalna sytuacja, gdy w jednym miejscu mamy jednocześnie tropy i pozostałości tych organizmów, które je zostawiły. Szczątki dinozaurów zachowały się w dość specyficzny sposób. – Nie mamy oryginalnej tkanki, tylko pustkę po kościach. To jednak nie jest przeszkodą w badaniach. Jeśli wlejemy w taką dziurę gips czy silikon, otrzymamy dokładne odwzorowanie morfologii i będziemy wiedzieli, jak kość wyglądała w rzeczywistości. W Polsce w regionie świętokrzyskim takie znaleziska są ekstremalnie rzadkie – podkreśla wartość odkrycia dr Szrek.
Kraina gigantów
Ślady naszych „słowiańskich” dinozaurów to jednak nie tylko Borkowice. W Nadleśnictwie Stąporków, również na terenie radomskiej dyrekcji LP, utworzono w 1997 roku rezerwat Gagaty Sołtykowskie. Wcześniej na tym terenie, podobnie jak w Borkowicach, funkcjonowała kopalnia gliny. I właśnie tutaj odnaleziono pięknie odciśnięte tropy dinozaurów.
W skale, w doskonałym stanie, zachowała się cała scena z życia tych wielkich gadów. Widać na niej tropy przechodzących dinozaurów roślinożernych i zbliżającego się do nich drapieżnika. Tego ostatniego, na cześć miejsca, gdzie ślady zostały odkryte, nazwano Kayentapus soltykovensis. Dziś ślady chronione są specjalnie zbudowaną wiatą, o którą dba nadleśnictwo. Aby do nich dotrzeć, trzeba zostawić samochód na parkingu i przejść kilometr leśną ścieżką. Gdy już zbliżymy się do wiaty, naszym oczom ukaże się otaczający ją iście księżycowy krajobraz. – Rezerwat ma rzeczywiście wyjątkowy charakter. To jest typowa niecka pokopalniana. Kiedyś była stąd wydobywana glina na potrzeby pobliskiej cegielni, dlatego warstwa urodzajnej ziemi została całkowicie wybrana – wyjaśnia Jacek Oleś z Nadleśnictwa Stąporków. – Przez lata rośliny porastały odsłonięte pokłady gliny. Teren jest wyjątkowo nieurodzajny, stąd taka ubogość fauny i księżycowy pejzaż. Ślady dinozaura Kayentapus znalezione w Gagatach naukowcy odkryli także w Borkowicach. – Identyczne tropy zostały również zidentyfikowane w kilku miejscach na świecie. Na podstawie zebranych informacji wiemy, że zostawił je drapieżny dinozaur z grzebieniem na głowie. Jeden z pierwszych, które zidentyfikowano jako opierzone, czyli takie, u których bezsprzecznie znaleziono pióra – tłumaczy dr Szrek.
Leśnicy ze Stąporkowa nie obawiają się konkurencji zza miedzy. – Bardziej postrzegamy to jako kolejną ciekawą formę promocji dla całego regionu. Nasze tropy wyglądają dość blado przy borkowickim znalezisku. Jednak im więcej będzie takich atrakcji związanych z dinozaurami, tym region będzie turystycznie rósł w siłę – mówi Jacek Oleś. I dodaje, że nie obawia się o Gagaty Sołtykowskie. – W Polsce jest wiele rezerwatów związanych z lasami, łąkami czy torfowiskami. Nasz jest wyjątkowy, gdyż geologiczny. Mamy tutaj nie tylko tropy Kayentapus soltykovensis. To także teren, gdzie występuje gagat, czyli bitumiczna odmiana węgla używana w jubilerstwie – zaznacza leśniczy.
A że region bogaty jest w podobne znaleziska, pokazuje kolejny rezerwat przyrody nieożywionej Zachełmie powstały na terenie dawnego kamieniołomu. W rezerwacie, położonym na terenie Nadleśnictwa Zagnańsk, znajdziemy również stanowisko paleontologiczne z zachowanymi najstarszymi na świecie tropami czworonogów. Tetrapody, bo o nich mowa, stanowią ogniwo przejściowe pomiędzy rybami a zwierzętami czworonożnymi. Jako pierwsze stanęły na własnych nogach i wyszły na ląd około 395 mln lat temu.
Jak podkreśla Edyta Nowicka z Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu, miejsca takie jak Gagaty Sołtykowskie czy Zachełmie to teren tak zwanego świętokrzyskiego parku jurajskiego. Rozciąga się na północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, od przedmieść Kielc, aż do Radomia. – Odkrycie w Borkowicach to kolejny krok w działaniach na rzecz poznania i zachowania dziedzictwa geologicznego, w które włączają się także Lasy Państwowe – zaznacza.
Przyszłość pod znakiem dinozaurów
Choć podobne tropy dinozaurów znaleziono i w Gagatach, i w Borkowicach, tereny, na jakich żyły przed milionami lat, były zupełnie inne. – Sołtyków znajdował się w głębi lądu. Było to z pewnością środowisko rzeczne, bujnie porośnięte roślinnością. To trochę tak, jakbyśmy chcieli porównać Puszczę Białowieską i Słowiński Park Narodowy. Ale to również pokazuje nam bardzo ciekawą i ważną rzecz. Na przykładzie tych odkryć widzimy, jak okresy jury i kredy były zdominowane przez dinozaury. Były prawdziwymi, absolutnie wszędobylskimi oportunistami – opowiada dr Szrek.
W Borkowicach kopalnia gliny zakończyła swoją działalność. Ponieważ teren jest częściowo dzierżawiony od Nadleśnictwa Przysucha, zgodnie z prawem powinna nastąpić rekultywacja, czyli zasypanie kopalni i posadzenie lasu. Waga znaleziska jednak sprawiła, że zakończenie będzie zgoła inne.
W 2022 roku gmina Borkowice na wniosek Lasów Państwowych ustanowiła (w myśl przepisów ustawy o ochronie przyrody) tam stanowisko dokumentacyjne „Dinozaury z Borkowic”. Jak wyjaśnia Edyta Nowicka z RDLP w Radomiu, jest to odpowiednia forma ochrony do obejmowania opieką kopalnych szczątków roślin lub zwierząt. Nadzór nad stanowiskiem sprawuje Państwowy Instytut Geologiczny. – Podpiszemy umowę z Lasami oraz gminą, aby wypracować odpowiednią metodę zabezpieczenia i udostępnienia miejsca. To jest wyjątkowe znalezisko na skalę światową i powinno być społeczeństwu udostępniane – podkreśla dr Piotr Szrek. Podobną opinię można usłyszeć w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu. – Deklarujemy wolę pełnej współpracy. Chcemy osiągnąć najbardziej korzystne rozwiązanie. Takie, które pomoże z jednej strony zachować to cenne znalezisko, z drugiej zaś respektować obowiązujące przepisy prawa – mówi Edyta Nowicka.
W 58 odcinku podcastu „Między drzewami” dr Tomasz Sulej odpowiada na pytanie, czy dinozaury chodziły po polskich lasach? Podcast jest również dostępny we wszystkich aplikacjach podcastowych.
